Co warto wiedzieć na temat ustawy lutowej?
Po latach krzywd i represji doznanych przez działaczy na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, wprowadzono ustawę lutową. Ten ważny akt prawny odegrał ogromną rolę w kwestii osób poddawanych represjom, pozbawianych wolności, inwigilowanych i internowanych przez władzę komunistyczną. Postanowienia ustawy lutowej weszły w życie 23 lutego 1991 roku. Jej treść mówi o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność opozycyjną. Dało to możliwość ubiegania się o zadośćuczynienie i odszkodowanie za doznane krzywdy.
Co istotne, na początku w ustawie ustalono maksymalną kwotę rekompensaty. Łącznie nie mogła przekraczać 25 tysięcy zł tytułem zadośćuczynienia i odszkodowania. Uległo to jednak zmianie po wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 1 marca 2011 roku. Tego dnia ustawa lutowa została znowelizowana i zniesiono ograniczenie w kwestii kwoty przyznawanej osobom represjonowanym. Dzięki temu dziś może sięgać ona od kilkuset tysięcy do nawet milionów złotych.
Ustawa lutowa – skrót najważniejszych zagadnień, które poruszamy w artykule:
- Do zadośćuczynienia i odszkodowania mają prawo osoby represjonowane za walkę na rzecz niepodległej Polski skazane prawomocnym wyrokiem lub internowane;
- W pierwszej kolejności sąd musi stwierdzić nieważność orzeczenia (chyba że wcześniej doszło do uniewinnienia danej osoby, miało miejsce internowanie lub umorzono postępowanie);
- Z reguły roszczenie o rekompensatę nie ulega przedawnieniu. Jednak po uprzednim stwierdzeniu nieważności orzeczenia wniosek należy złożyć w ciągu 10 lat;
- Jeśli sąd okręgowy zasądzi niesatysfakcjonującą kwotę, można ponownie wystąpić z wnioskiem;
- Aby usprawnić całe postępowanie i uzyskać wyższą kwotę rekompensaty, represjonowany lub jego rodzina mogą być reprezentowani przez profesjonalnego pełnomocnika.
Możliwość dochodzenia odszkodowań dla represjonowanych
Wiele osób represjonowanych działało z pobudek patriotycznych na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. Taka działalność mogła przybierać rozmaite formy, ale ich cechą wspólną był indywidualny lub zorganizowany sprzeciw wobec ówczesnej władzy.
Niezależnie od rodzaju działalności antykomunistycznej, osoby te niejednokrotnie spotykały się z bezprawnymi czynami ze strony władz państwowych, m.in.:
- zastraszaniem,
- pozbawieniem wolności,
- inwigilacją,
- pozbawieniem możliwości wykonywania zawodu,
- relegowaniem z uczelni wyższej,
- poszukiwaniem listem gończym,
- czy internowaniem po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce,
- a nawet bezprawnym powołaniem do służby wojskowej (z przyczyn politycznych).
Zazwyczaj represje wobec działaczy antykomunistycznych miały znacznie większy zakres niż czynności stosowane wobec osób niesłusznie skazanych i pozbawionych wolności w wyniku tzw. pomyłki sądowej. Prześladowania często wywierały trwały, długofalowy efekt, jak chociażby utratę zaufania do osób ze swojego otoczenia, co miało miejsce w przypadku naszej klientki – Pani Katarzyny.
Dlatego w dzisiejszych czasach można dochodzić odszkodowania i zadośćuczynienia za doznane krzywdy oraz poniesione szkody. Jest to możliwe dzięki wprowadzeniu ustawy lutowej, która ma ogromne znaczenie dla osób represjonowanych i ich rodzin.
Odszkodowanie czy zadośćuczynienie dla osoby represjonowanej? Różnice
Zapoznając się z historiami osób poszkodowanych w wyniku represji, można dojść do wniosku, że przyznanie wysokiej rekompensaty działaczom opozycyjnym jest w pełni uzasadnione.
Przejdźmy jednak do konkretów, a więc uzyskania odszkodowania i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę na podstawie ustawy lutowej.
Przede wszystkim warto wiedzieć, że osoba represjonowana w czasach komunistycznych za swoją działalność opozycyjną może otrzymać od Skarbu Państwa odszkodowanie i zadośćuczynienie ALBO tylko jedno z tych świadczeń. Są to bowiem dwie oddzielne formy rekompensaty.
Zgodnie z prawem zasądzenie odszkodowania następuje wtedy, gdy doszło do utraty majątku lub dochodów. Chodzi tutaj m.in. o majątek, który osoba represjonowana mogła uzyskać, gdyby nie doszło do jej skazania. Z ustawy lutowej wynika, że dochodzić można zarówno:
- majątku, który został utracony wskutek czynności ze strony organów państwa,
- majątku, który został utracony w ramach szkody wyrządzonej przez utratę dochodów (czyli z wykonywanej pracy).
W skrócie, do przyznania odszkodowania postanowieniem sądu dochodzi wtedy, gdy poszkodowany w wyniku wykonania orzeczenia albo decyzji doznał strat materialnych.
Inaczej wygląda to w przypadku zasądzenia na rzecz wnioskodawcy zadośćuczynienia. Tutaj mówimy o stratach niematerialnych. Odpowiednia kwota zadośćuczynienia jest więc przyznawana wtedy, gdy przez niesłuszne skazanie represjonowany doznał np. cierpień psychicznych i fizycznych, rozdzielono go z rodziną, traktowano w poniżający sposób, a także wywołano w nim poczucie krzywdy, utraconego czasu i niesprawiedliwości.
Z doświadczenia wiemy, że w wielu sprawach dochodzi do zasądzenia na rzecz wnioskodawcy obu kwot: zarówno odszkodowania, jak i zadośćuczynienia.
Kim jest działacz opozycji antykomunistycznej według ustawy?
Zgodnie z treścią ustawy lutowej, działacz opozycji antykomunistycznej to:
(…) osoba, która w okresie od dnia 1 stycznia 1956 r. do dnia 4 czerwca 1989 r., łącznie przez co najmniej 12 miesięcy prowadziła, w ramach struktur zorganizowanych lub we współpracy z nimi, zagrożoną odpowiedzialnością karną, działalność na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości i suwerenności lub respektowania politycznych praw człowieka w Polsce.
Jednak według postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2021 roku (sygn. kat V KK 157/20), za “czyn związany z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego” uznano nie tylko czyny popełnione w ramach organizacji czy związku, który walczył o niepodległość. Do tej kategorii Sąd Najwyższy zaliczył również wszelkie zachowania indywidualne o mniejszym zakresie, które zmierzały do odzyskania niezależności przez nasz kraj, jak np. przetrzymywanie i kolportaż nielegalnej prasy.
Ustawa Lutowa – Represje komunistyczne i internowania podczas stanu wojennego
Według brzmienia art. 1 ustawy lutowej:
Uznaje się za nieważne orzeczenia wydane przez polskie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub przez organy pozasądowe w okresie od rozpoczęcia ich działalności na ziemiach polskich, począwszy od 1 stycznia 1944 r. do 31 grudnia 1989 r., jeżeli czyn zarzucony lub przypisany był związany z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego albo orzeczenie wydano z powodu takiej działalności, jak również orzeczenia wydane za opór przeciwko kolektywizacji wsi oraz obowiązkowym dostawom.
Oznacza to, że rekompensata przysługuje osobom pokrzywdzonym niesprawiedliwym wyrokiem lub decyzją w okresie od 1 stycznia 1944 roku do 31 grudnia 1989 roku – ale tylko wtedy, gdy zarzucony bądź przypisany czyn wiązał się z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. Stwierdzenie nieważności orzeczenia jest tutaj równoznaczne z uniewinnieniem.
Kto w takim razie może uzyskać odszkodowanie od Skarbu Państwa? Przepisy ustawy lutowej stanowią, że odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługują albo samemu pokrzywdzonemu, albo jego rodzinie. Ta druga opcja ma miejsce głównie w przypadku śmierci osoby represjonowanej. Wówczas prawo do roszczeń przechodzi na jej małżonka, dzieci oraz rodziców.
Co więcej, w wyniku nowelizacji ustawy z kwietnia 2018 roku, rekompensata za poniesioną szkodę przysługuje również dziecku, które w okresie pozbawienia wolności przebywało z matką, albo którego matka w okresie ciąży była przetrzymywana w zakładzie karnym, areszcie bądź miejscu odosobnienia (według treści przepisu art. 8b).
Jeszcze inna grupa uprawnionych do odszkodowania to osoby powołane w okresie od 1 listopada 1982 roku do 28 lutego 1983 roku do czynnej służby wojskowej za działalność na rzecz niepodległego bytu Polski. Mówi o tym przepis art. 8a (Odszkodowanie i zadośćuczynienie dla powołanego do odbycia służby wojskowej za działalność opozycyjną). Ponadto o takie świadczenie może ubiegać się osoba, wobec której wydano decyzję o internowaniu po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego.
Istotną kwestią jest również fakt, że bez względu na przyznaną kwotę zadośćuczynienia i odszkodowania, sąd może zasądzić od Skarbu Państwa pokrycie częściowych lub całościowych kosztów symbolicznego upamiętnienia osoby niesłusznie represjonowanej. Jest to uwzględniane wtedy, gdy śmierć represjonowanego nastąpiła poprzez wykonanie orzeczenia uznanego za nieważne.
Sprawę rozpatruje sąd okręgowy, ewentualnie sąd apelacyjny
Biorąc pod uwagę powyższe, nie dziwi fakt, że wejście w życie ustawy lutowej przyczyniło się do wszczęcia wielu głośnych spraw. Z perspektywy represjonowanych jest to bardzo dobra informacja. Dzięki temu więcej osób usłyszało o bezprawnych działaniach ze strony władzy komunistycznej oraz uzyskało informację o możliwości dochodzenia rekompensaty.
Jak wygląda procedura uzyskania odszkodowania i zadośćuczynienia? Przede wszystkim wymaga to profesjonalnego wsparcia. Pomoc prawników może okazać się nieoceniona zwłaszcza wtedy, gdy sąd okręgowy nie przyzna należnej rekompensaty lub zasądzona kwota okaże się zbyt niska. Wówczas można starać się o uzyskanie wyroku sądu apelacyjnego.
Co ciekawe, postępowanie może zostać wszczęte nie tylko przez osobę represjonowaną lub uprawnioną do składania wniosków odwoławczych na jej korzyść. Może zainicjować to również Minister Sprawiedliwości, prokurator, czy Rzecznik Praw Obywatelskich. Poza tym do wszczynania takich postępowań są uprawnione różnego rodzaju organizacje zrzeszające osoby represjonowane.
Od ustalenia faktów, aż do orzeczenia sądu – przebieg procedury
Pozyskanie niezbędnych dokumentów
Po pierwsze trzeba zaznaczyć, że dochodzenie rekompensaty od Skarbu Państwa za represje może mieć formę wieloetapową. Dlatego na początku musimy ustalić faktyczne wystąpienie represji, np. w wyniku pozbawienia wolności czy internowania w okresie stanu wojennego.
Jeśli doszło do wydania wyroku skazującego w sprawie działań opozycyjnych (niepodległościowych), należy wystąpić do sądu orzekającego w sprawie, aby uzyskać odpis wyroku. Druga dostępna możliwość to wniesienie do Instytutu Pamięci Narodowej o przeprowadzenie kwerendy oraz udostępnienie archiwalnej dokumentacji. Uprawnionymi do pozyskania dokumentów są osoby represjonowane, a także osoby im najbliższe. Instytut Pamięci Narodowej – poza walorami historycznymi i statystycznymi – ma więc istotną wartość dowodową, ważną szczególnie w przypadku postępowań dotyczących dochodzenia zadośćuczynienia i odszkodowania za represje komunistyczne.
Poszukiwanie dokumentacji w IPN bywa skomplikowane. Z tego względu warto już na tym etapie zaangażować doświadczonego pełnomocnika. Zgłaszając się do nas, uzyskasz kompleksową pomoc prawną oraz wsparcie w ramach postępowania administracyjnego w celu udostępnienia dokumentacji IPN.
Stwierdzenie nieważności orzeczenia wydanego wobec represjonowanego
Drugi krok to stwierdzenie przez sąd nieważności orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych. Zaświadczenie o nieważności będzie podstawą do złożenia wniosku o przyznanie rekompensaty. To właśnie “stwierdzenie nieważności orzeczeń” jest jednym z rezultatów wprowadzenia omawianej w tym tekście ustawy lutowej z 1991 roku.
Uwaga: nieważności orzeczenia nie trzeba stwierdzać, jeżeli daną osobę wcześniej uniewinniono lub miało miejsce internowanie!
Uwaga 2: wykonany wyrok, np. pozbawienia wolności, nie jest przeszkodą do stwierdzenia jego nieważności.
Przebieg postępowania w sądzie
Następnie zamiar uzyskania rekompensaty należy zgłosić do sądu okręgowego lub wojskowego sądu okręgowego, który wydał postanowienie o stwierdzeniu nieważności orzeczenia. Należy pamiętać, że od tego momentu (daty stwierdzenia nieważności) mamy jedynie 10 lat na złożenie do Sądu wniosku o przyznanie zadośćuczynienia i odszkodowania.
Sprawa toczy się na podstawie przepisów kodeksu postępowania karnego. Kończy się ona uzyskaniem wyroku sądu okręgowego. W razie potrzeby, gdy np. zasądzona kwota jest za niska, można złożyć apelację. Orzeczenie sądu opiera się na dostępnych dokumentach archiwalnych będących podstawą skazania oraz zeznaniach świadków. Zdarza się również, że sąd przeprowadza dodatkowe dowody.
Wyrok sądu i uzyskanie rekompensaty
Zakończeniem postępowania o odszkodowanie i zadośćuczynienie jest wyrok sądu okręgowego (lub wyrok sądu apelacyjnego – pod warunkiem, że wnieśliśmy apelację). Jeśli więc wydano orzeczenie, które jest dla nas mało satysfakcjonujące, nic straconego. Wówczas możemy zgromadzić dowody i ponownie wszcząć postępowanie o rekompensatę.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego. Wyższe kwoty odszkodowań dla represjonowanych
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 2011 roku wyraźnie wskazywał, że bezprawne pozbawienie wolności powinno skutkować pełnym odszkodowaniem. TK uznał w nim jednocześnie, że tylko w ten sposób wyroki sądu mogą faktycznie zrekompensować szkodę materialną i niematerialną doznaną przez represjonowanych.
- W dotychczasowym orzecznictwie Sąd Najwyższy niejednokrotnie zauważał, że uznanie niekonstytucyjności wymienionych w wyroku Trybunału Konstytucyjnego przepisów ustawy lutowej nie oznacza, że trzeba automatycznie wznowić postępowania we wszystkich sprawach, w których były one podstawą rozstrzygnięcia co do roszczeń w przedmiocie odszkodowania i zadośćuczynienia za represje związane z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (np. w wyroku z 26 września 2011 roku, sygn. akt II KO 51/11, wyroku z 6 czerwca 2013 roku, sygn. akt III KO 15/13)
W ramach wyroku TK ustawodawca stworzył więc możliwość, aby w jak najszerszym stopniu zrekompensować straty psychiczne i fizyczne osób represjonowanych. Obecnie w wielu przypadkach, w których wcześniej na podstawie ustawy lutowej zasądzono kwotę w wysokości jedynie 25 tysięcy zł tytułem odszkodowania i zadośćuczynienia, można wystąpić o wznowienie postępowania. Dzięki temu zyskaliśmy szansę na uzyskanie świadczenia w znacznie wyższej wysokości.
Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wskazanego wyżej wyroku z dnia 1 marca 2011 roku, zaznaczył, że:
Dla innych spraw rozstrzygniętych już na podstawie art. 8 ust. 1 znowelizowanej ustawy lutowej (i na analogicznych zasadach art. 11 ustawy lutowej) wyrok Trybunału oznacza możliwość wznowienia postępowania – pod warunkiem, że przy rozstrzyganiu tych spraw zastosowanie znalazły art. 8 ust. 1a i art. 8 ust. 1d ustawy lutowej. Dotyczy to więc sytuacji: 1) w których żądania wniosków i poniesiona szkoda i krzywda przekraczały przewidziane w ustawie 25 000 zł; 2) gdy sąd nie przyznał odszkodowania lub zadośćuczynienia w oparciu o wcześniejsze jego uzyskanie na podstawie innego tytułu wymienionego w ustawie.
Wysokość zadośćuczynienia i odszkodowania – ile można otrzymać?
Wyrok TK sprawił, że obecnie nie istnieją żadne limity kwotowe. Można więc ubiegać się o naprawdę wysokie kwoty rekompensaty, sięgające nawet kilkuset tysięcy złotych.
Ze względu na uchylenie przepisu zawartego w art. 8 ust. 1 a ustawy lutowej o maksymalnej wysokości żądanej rekompensaty, która łącznie nie mogła przekraczać 25 tysięcy zł, aktualnie prawo nie określa w żaden sposób tej kwestii.
Oczywiście to, jaką sumę otrzymamy, zależy od rozmiaru poniesionej szkody(!). W przepisach nie znajdziemy co prawda żadnego “taryfikatora”, według którego można wyliczyć kwotę rekompensaty. Jednak z biegiem lat wypracowano pewne kryteria, które są brane pod uwagę przez sądy przy określaniu wysokości odszkodowania i zadośćuczynienia. Przykładowo, w jednym z wyroków Sądu Najwyższego wysunięto tezę, że zasądzając określoną kwotę, sąd powinien opierać się na “rzetelnych i zobiektywizowanych kryteriach opartych na postępowaniu dowodowym”.
O jakich kryteriach mowa?
Wiele zależy od tego, czy chodzi o zadośćuczynienie, czy odszkodowanie:
Kwota zadośćuczynienia jest szacowana z uwzględnieniem wszystkich krzywd i cierpień doznanych przez poszkodowanego. Jak wspomnieliśmy wcześniej, stanowi ona rekompensatę za szkody niemajątkowe, czyli krzywdę moralną. Wymaga to uwzględnienia każdej okoliczności towarzyszącej danej formie represji, m.in. warunków, w jakich dana osoba była przetrzymywana, czy poddawano ją torturom, obrażano itd. Sąd bierze pod uwagę również ogólną sytuację represjonowanego oraz szeroko zakrojone skutki represji, np. ich wpływ na psychikę i stan zdrowia. Jak widać, ustalanie wysokości zadośćuczynienia to proces bardzo złożony.
Natomiast odszkodowanie (zgodnie z przepisami ustawy lutowej) to rekompensata za szkody majątkowe. Zasądzenie odszkodowania za doznaną krzywdę opiera się więc o konkretne dane i dokumenty. Oczywiście ich zgromadzenie po tylu latach bywa problematyczne. Wówczas niezbędne okazuje się wsparcie ze strony doświadczonego pełnomocnika.
Analizując dotychczas przeprowadzone sprawy i wyroki sądu, w postępowaniach o zadośćuczynienie i odszkodowanie uwzględniano na przykład:
- czas trwania izolacji,
- warunki przetrzymywania,
- stosowane tortury i prześladowania,
- wpływ wykonania orzeczenia na życie skazanego i jego rodziny,
- rozmiar poniesionych szkód psychicznych, fizycznych, czy majątkowych,
- konsekwencje dla zdrowia psychicznego i fizycznego.
Kto ponosi koszty postępowania odszkodowawczego?
Zarówno wniosek o uznanie za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych, jak i wniosek o odszkodowanie/zadośćuczynienie nie wymagają ponoszenia żadnych opłat sądowych. Poza tym (odwrotnie niż w sprawach cywilnych) koszty takiego postępowania ponosi Skarb Państwa. Jest to niezależne od ostatecznego wyniku sprawy sądowej.
Potrzebujesz wsparcia? Zapraszamy do kontaktu w sprawie ustawy lutowej
Na podstawie przepisów ustawy lutowej można skutecznie dochodzić wysokich kwot odszkodowania i zadośćuczynienia za represje komunistyczne. Cała procedura przebiega jednak zdecydowanie łatwiej i szybciej ze wsparciem prawników z doświadczeniem w takich sprawach.
Jeśli potrzebujesz kompleksowej obsługi i doradztwa na każdym etapie postępowania, zapraszamy do kontaktu. Działamy jako profesjonalny pełnomocnik wnioskodawcy, dążąc do uzyskania rekompensaty za doznaną krzywdę wynikłą z czynów władzy komunistycznej.
Zakres naszych usług obejmuje między innymi:
- wsparcie w pozyskaniu archiwalnej dokumentacji,
- analizę dokumentów,
- sporządzenie i złożenie wniosku o unieważnienie orzeczenia,
- reprezentację podczas postępowania o unieważnienie orzeczenia,
- przygotowanie wniosku o odszkodowanie i zadośćuczynienie za represje w czasach komunistycznych oraz po ogłoszeniu stanu wojennego w Polsce,
- reprezentację w ramach pozyskiwania ww. świadczeń,
- przygotowanie i złożenie apelacji od zapadłych wyroków sądu.
Nie zwlekaj i zgłoś się po bezpłatną poradę prawną!